kutubhona

майли насияга олтмишга ёки нақдга элликка оламан, деса, бай саҳиҳ бўлади. Яна масалан, бу молни сенга пулини кейинроқ берадиган бўлганинг учун асл нархидан ўн сўм ортиғи билан олтмишга сотаман, деса, харидор: хўп, оламан, деса, бунда ҳам бай саҳиҳ бўлади. Агар сотувчи: бу молни нақдга ўттиз, насияга қирққа сотаман деса, харидор: майли, нақдга ўттизга ёки насияга қирққа оламан, деса, сотувчи эса: сенга сотдим ёки ол ёки мол сеники, деса яна ҳам яхшироқ бўлади. Чунки бу охирги мисолда икки нарх устида савдолашиш бўлиб, битта нархга сотилди. Аввалги мисолларда эса бай икки нарх устида бўлди. Бай битимида битта товарга икки нарх: нақд ва насия нарх қўйиш байнинг жоизлиги ҳақида келган далилларнинг умумийлиги учун жоиз бўлди. Аллоҳ Таоло деди:

وَأَحَلَّ اللّهُ الْبَيْعَ
«Аллоҳ байни ҳалол қилди» [Бақара 275]

Бу умумийдир. Шунинг учун модомики савдонинг бирон турининг ҳаромлиги ҳақида биронта шаръий насс келмаган бўлса – масалан ҳаромлиги ҳақида насс келган бай ғарар каби – у ҳолда бай ҳалол бўлади. Негаки Аллоҳ Таолонинг:

وَأَحَلَّ اللّهُ الْبَيْعَ
«Аллоҳ байни ҳалол қилди» [Бақара 275]
деган қавли байнинг ҳамма турларини ўз ичига олади. Фақат ҳаромлиги ҳақида насс келган турлар бундан мустасно. Чунки бунда насс билан умумдан мустасно қилиниб ҳаром бўлиб қолади. Товарга икки нарх: нақд ва насия нарх қўйишнинг ҳаромлиги ҳақида ҳеч бир насс келмаган. Демак оятнинг умумийлигидан олинадиган бўлса икки нарх қўйиш ҳалол бўлади. Қолаверса Набий с.а.в.:

«Бай икки томоннинг розилиги билангина бўлади», дедилар. Бунда сотувчи ва харидор ихтиёрли бўлиб, иккаласининг розилиги билан бай тамомига етади. Жумҳур фуқаҳолар нарса насияга сотиладиган бўлса ўша кунги нархидан кўпроққа сотиш жоизлигини кўрсатиб ўтишган. Товус, Ҳакам ва Ҳаммоддан «сотувчининг: сенга нақдга фалончага, насияга фалончага сотаман, деб икковидан бирига юришининг зарари йўқ», деб айтишгани ривоят қилинган. Али р.а. бундай деди: «Кимки икки нарх: нақд ва насияга савдолашса келишишдан олдин биттасини айтиб қўйсин». Шундан аён бўладики, битта молнинг икки нархи устида